Kontekst legislacyjny i geneza zmian
Nowelizacje polskiego prawa oświatowego, które wchodzą w życie z dniem 1 września 2025 r., stanowią istotny punkt zwrotny w polityce kadrowej i pragmatyce zawodowej nauczycieli. Zmiany te są wynikiem prac powołanego przez Ministerstwo Edukacji Zespołu do spraw pragmatyki zawodowej nauczycieli, który skupił przedstawicieli strony rządowej, związków zawodowych oraz samorządów terytorialnych. Głównym celem było dostosowanie regulacji do współczesnych wyzwań, w tym deficytu kadry w niektórych specjalnościach oraz potrzeby zwiększenia atrakcyjności i stabilności zawodu nauczyciela.2
Przedstawione poniżej zmiany w przepisach prawa dotyczą kluczowego aktu prawnego tj. ustawy rozporządzenia Ministra Edukacji z dnia 8 sierpnia 2025 r. zmieniającego rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 14 września 2023 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz. U. poz. 1111).
Zmiany w rozporządzeniu w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli wprowadzają daleko idącą liberalizację, motywowaną głównie koniecznością zaradzenia kryzysowi kadrowemu. Działania te polegające na otwieraniu nowych, bardziej elastycznych ścieżek kwalifikacyjnych, w tym obniżaniu barier wejścia do zawodu są kluczowym elementem nowej polityki edukacyjnej.
Unifikacja i uproszczenie standardów kształcenia
Wprowadzone zmiany mają na celu uporządkowanie i unifikację wymogów kwalifikacyjnych, które dotychczas były skomplikowane ze względu na nakładające się na siebie przepisy z różnych okresów. Nowelizacja formalnie potwierdza równoważność ścieżek edukacyjnych, co stanowi istotną ochronę praw nabytych.
Zmiana wprowadzona w § 3 tego rozporządzenia umożliwia uznanie za pełne kwalifikacje nauczycielskie wykształcenia, które jest wynikiem połączenia studiów I stopnia ukończonych według standardów obowiązujących przed 3 sierpnia 2019 r. ze studiami II stopnia ukończonymi według nowych standardów. Nowelizacja chroni w ten sposób prawa nabyte i formalnie potwierdza kwalifikacje osób, które podjęły taką dwuetapową ścieżkę kształcenia
Nowy przedmiot: Edukacja zdrowotna
Od roku szkolnego 2025/2026 do szkół podstawowych i ponadpodstawowych zostanie wprowadzony nowy przedmiot obowiązkowy – edukacja zdrowotna. W związku z tym, określono szczegółowe kwalifikacje wymagane do jego nauczania. Katalog uprawnionych nauczycieli jest bardzo szeroki. Zajęcia będą mogli prowadzić nauczyciele, którzy posiadają kwalifikacje do nauczania biologii, przyrody lub wychowania fizycznego, a także psychologowie szkolni. Dodatkowo, kwalifikacje do prowadzenia tych zajęć zyskują absolwenci studiów przygotowujących do wykonywania zawodów medycznych, takich jak lekarz, lekarz dentysta farmaceuta, pielęgniarka ,położna, diagnosta laboratoryjny, fizjoterapeuta czy ratownik medyczny. Zajęcia będą mogli prowadzić także absolwenci kierunków takich jak zdrowie publiczne, dietetyka lub żywienie człowieka, pod warunkiem posiadania przygotowania pedagogicznego. Nowe przepisy dopuszczają również możliwość prowadzenia zajęć z edukacji zdrowotnej przez dwóch lub więcej nauczycieli (§ 3a).
Szeroki zakres kwalifikacji do nauczania tego przedmiotu odzwierciedla strategiczne podejście do problemów kadrowych. Zamiast zmuszać szkoły do poszukiwania nauczycieli z bardzo wąską specjalizacją, ustawodawca otwiera drzwi dla osób o zróżnicowanym, ale komplementarnym wykształceniu, które mogą wnieść do szkół cenną wiedzę interdyscyplinarną z zakresu ochrony zdrowia.
Poszerzenie katalogu kwalifikacji przedmiotowych.
Nowelizacja poszerza uprawnienia do nauczania także w zakresie innych przedmiotów szkolnych.
W przypadku muzyki zajęcia w klasach IV-VIII szkół podstawowych oraz w szkołach ponadpodstawowych będą mogły prowadzić osoby, które, niezależnie od ukończenia studiów wyższych na dowolnym kierunku, posiadają dyplom ukończenia szkoły muzycznej II stopnia lub ogólnokształcącej szkoły muzycznej II stopnia oraz posiada przygotowanie pedagogiczne do nauczania muzyki uzyskane po ukończeniu kursu kwalifikacyjnego prowadzonego przez publiczną placówkę doskonalenia nauczycieli szkół artystycznych (§3b).
Natomiast kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela plastyki w klasach IV-VIII szkół podstawowych i w szkołach ponadpodstawowych, posiada również osoba, która ukończyła studia magisterskie na dowolnym kierunku i legitymuje się dyplomem ukończenia liceum sztuk plastycznych, szkoły policealnej plastycznej, liceum plastycznego lub ogólnokształcącej szkoły sztuk pięknych oraz posiada przygotowanie pedagogiczne do nauczania plastyki uzyskane po ukończeniu kursu kwalifikacyjnego prowadzonego przez publiczną placówkę doskonalenia nauczycieli szkół artystycznych (§ 3b).
Uproszczono wymagania dla nauczycieli języków regionalnych (np. języka kaszubskiego), umożliwiając ich nauczanie osobom, które ukończyły studia pierwszego stopnia w tym zakresie i posiadają przygotowanie pedagogiczne, bez wymogu kończenia studiów magisterskich. Rozwiązanie to ma na celu ułatwienie dostępu do zawodu młodszym absolwentom kierunków filologicznych i stanowi odpowiedź na specyficzne potrzeby regionalne (§ 15).
W przedszkolach specjalnych, oddziałach specjalnych w przedszkolach ogólnodostępnych, klasach I-III szkół podstawowych specjalnych i oddziałach specjalnych w klasach I-III szkół podstawowych ogólnodostępnych, dla dzieci z niepełnosprawnościami innymi niż niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym lub niepełnosprawności sprzężone została dodana możliwość zatrudnienia nauczycieli, którzy ukończyli studia, w tym I stopnia, prowadzone zgodnie z przepisami obowiązującymi przed dniem 3 sierpnia 2019 r. w zakresie odpowiednim do niepełnosprawności uczniów i posiadają przygotowanie pedagogiczne (§ 18 rozporządzenia).
W szkołach wchodzących w skład młodzieżowych ośrodków wychowawczych i młodzieżowych ośrodków socjoterapii zostało umożliwione zatrudnianie nauczycieli, którzy ukończyli studia I stopnia prowadzone zgodnie z przepisami obowiązującymi przed dniem 3 sierpnia 2019 r. w zakresie resocjalizacji lub socjoterapii z przygotowaniem pedagogicznym lub studia na dowolnym kierunku (dowolnej specjalności) pod warunkiem posiadania przygotowania pedagogicznego i ukończenia studiów prowadzonych zgodnie z przepisami obowiązującymi przed dniem 3 sierpnia 2019 r. w zakresie resocjalizacji lub socjoterapii lub studiów podyplomowych lub kursu kwalifikacyjnego zakresie resocjalizacji lub socjoterapii. (§ 22),
Umożliwiono również zatrudnienie w placówkach oświatowo-wychowawczych nauczycieli, którzy ukończyli studia prowadzone zgodnie z przepisami obowiązującymi przed dniem 3 sierpnia 2019 r. na dowolnym kierunku i posiadają przygotowanie pedagogiczne (§ 24).
Pedagodzy specjalni
Jedną z najbardziej wyczekiwanych i istotnych zmian jest likwidacja kwalifikacji terminowych dla pedagogów specjalnych. Nowelizacja uchyla przepis przejściowy (§ 40 Rozporządzenia z 14 września 2023 r.), który ograniczał czasowo możliwość pracy na tym stanowisku do 31 sierpnia 2026 r..
W rezultacie, nauczyciele posiadający tymczasowe kwalifikacje zyskują uprawnienia do zajmowania tego stanowiska bezterminowo. Nowelizacja potwierdza, że pełne kwalifikacje do pracy jako pedagog specjalny posiada również osoba, która ukończyła studia na dowolnym kierunku (zarówno według nowych, jak i starych standardów), a następnie uzyskała przygotowanie pedagogiczne oraz ukończyła studia podyplomowe, zakład kształcenia nauczycieli lub kurs kwalifikacyjny z zakresu pedagogiki specjalnej. Ta zmiana jest odpowiedzią na postulaty środowiska nauczycielskiego, w tym ZNP, i ma na celu zapewnienie stabilności zawodowej oraz walkę z niedoborami kadrowymi
Na stanowisku nauczyciela pedagoga specjalnego będą mogły być zatrudnione osoby, które posiadają tytuł magistra uzyskany zgodnie z nowym standardem kształcenia na dowolnym kierunku i posiadają przygotowanie pedagogiczne oraz ukończyły studia podyplomowe prowadzone zgodnie z nowym standardem kształcenia w zakresie edukacji włączającej, lub tytuł magistra w zakresie pedagogiki uzyskany zgodnie z przepisami obowiązującymi przed dniem 3 sierpnia 2019 r. oraz ukończyła studia podyplomowe w zakresie pedagogiki specjalnej lub zakład kształcenia nauczycieli lub kurs kwalifikacyjny w zakresie pedagogiki specjalnej. Ponadto umożliwiono zatrudnienie na stanowisku pedagoga specjalnego w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych, nauczycieli, którzy posiadają kwalifikacje do pracy w tych placówkach, a ponadto ukończyli studia podyplomowe, zakład kształcenia nauczycieli lub kurs kwalifikacyjny w zakresie pedagogiki specjalnej (§ 28).
Nauczyciele psychologowie.
W odpowiedzi na powszechny problem braku wykwalifikowanej kadry psychologów w placówkach oświatowych, znowelizowane przepisy znacząco upraszczają wymogi kwalifikacyjne. Zrezygnowano z wymogu, aby ukończone studia psychologiczne posiadały ściśle dopasowaną specjalność czy zakres kształcenia. Po zmianie, wystarczy ukończenie studiów na kierunku psychologia (I i II stopnia lub jednolite studia magisterskie), uzupełnione o przygotowanie pedagogiczne. Zmiana ta ma bezpośrednio poszerzyć grono kandydatów na to stanowisko, eliminując biurokratyczne przeszkody, które dotychczas utrudniały zatrudnianie specjalistów. Nowelizacja potwierdza również uprawnienia nauczycieli psychologów do prowadzenia zajęć w ramach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka (WWR) 10, co wpisuje się w szerszy trend wzmacniania roli specjalistów w zespołach wsparcia psychologiczno-pedagogicznego (§29).
Nauczyciele współorganizujący kształcenie integracyjne.
Nowe przepisy rozszerzają również krąg osób, które mogą uzyskać kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela współorganizującego kształcenie. Wcześniej kwalifikacje te były ograniczone do wąskiej grupy specjalistów. Po nowelizacji, uprawnienia mogą zyskać również inni nauczyciele np. bibliotekarze, nauczyciele przedmiotów zawodowych czy nauczyciele języków obcych, pod warunkiem ukończenia studiów podyplomowych lub kursu kwalifikacyjnego z pedagogiki specjalnej. To rozwiązanie jest przykładem pragmatycznego zarządzania kadrami. Wobec rosnącego zapotrzebowania na edukację włączającą i braku wykwalifikowanych specjalistów na rynku, zmiana ta pozwala dyrektorom na bardziej elastyczne przekwalifikowanie istniejącej kadry, która może pełnić rolę wspierającą w klasach integracyjnych. Jest to działanie, które adresuje problem kadrowy bez konieczności pozyskiwania nowych pracowników (§ 35).
Podsumowanie i ocena zmian
Zmienione przepisy stanowią zbiór rozwiązań, które mają na celu dostosowanie systemu do realiów rynku pracy zmierzając w kierunku liberalizacji i deregulacji kwalifikacji. Rozszerzanie katalogów uprawnień, likwidacja barier biurokratycznych i nadawanie bezterminowych kwalifikacji specjalistom to działania, które mogą skutecznie łagodzić problem braku kadry w krótkim i średnim terminie.
Rekomendacje
Rekomendacje dla Dyrektorów Placówek Oświatowych:
- Wnikliwa znajomość przepisów: Zarządzający placówkami powinni dokładnie przeanalizować nowe regulacje, aby w pełni wykorzystać ich elastyczność w procesach rekrutacji i planowania kadrowego. Rozszerzenie możliwości w zakresie kwalifikacji specjalistów stwarza okazję do elastycznego zarządzania personelem i wypełniania luk kadrowych.
Rekomendacje dla Nauczycieli i Kandydatów do Zawodu:
- Wykorzystanie nowych ścieżek rozwoju: Nauczyciele i kandydaci powinni być świadomi nowych, bardziej elastycznych ścieżek kariery, zwłaszcza w obszarach pedagogiki specjalnej i psychologii. Uzupełnienie kwalifikacji w tych dziedzinach poprzez studia podyplomowe czy kursy może znacząco zwiększyć ich wartość na rynku pracy i otworzyć nowe perspektywy zawodowe.
