Godziny ponadwymiarowe w świetle zmian w zapisach Ustawy Karta Nauczyciela

Podstawą prawną regulującą kwestie wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe nauczycieli od 1 września 2025 r. jest przede wszystkim ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jednolity, uwzględniający zmiany wprowadzone nowelizacjami, m.in.                              z 2025 r.), a w zakresie nieuregulowanym w Karcie Nauczyciela (np. w kwestii pracy ponad                       40-godzinną tygodniową normę czasu pracy – tzw. nadgodziny), stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy.

Mając na uwadze podniesienie prestiżu zawodu nauczyciela przez zapewnienie nauczycielom korzystniejszych niż obecnie rozwiązań w szczególności w zakresie wynagradzania, czasu pracy i ochrony stosunku pracy od 1 września 2025 r. w ustawie Karta Nauczyciela:

• zmieniono przesłanki przyznawania nauczycielom godzin ponadwymiarowych (art. 35 ust. 1),
• zniesiono limit godzin ponadwymiarowych dla  nauczycieli teoretycznych przedmiotów zawodowych i nauczycieli praktycznej nauki zawodu, za ich zgodą (art. 35 ust. 1a),
• określono zasady ustalania wynagrodzenia za jedną godzinę ponadwymiarową (art. 35 ust. 3a – 3c),
• określono zasady, kiedy nauczyciel zachowuje prawo do niezrealizowanych godzin ponadwymiarowe (art. 35 ust. 3d – 3e),
• określono zasady rozliczania godzin ponadwymiarowych w tygodniach, w których przypadają dni usprawiedliwionej nieobecności w pracy nauczyciela lub dni ustawowo wolne od pracy, oraz w tygodniach w danym miesiącu, w których zajęcia rozpoczynają się lub kończą się w trakcie tygodnia (art. 35 ust. 3f – 3h). 

Definicja godziny ponadwymiarowej i nadliczbowej.

Należy pamiętać, że godziny ponadwymiarowe to godziny zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych przydzielone nauczycielowi powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć (pensum),  ale nie powyżej normy, która wynosi 40 godzin tygodniowo. 

Godziny ponadwymiarowe przydziela się jedynie nauczycielom zatrudnionym w pełnym wymiarze zajęć, co podkreśla w swoim stanowisku Ministerstwo Edukacji Narodowej  w sprawie rozliczania godzin ponadwymiarowych nauczycieli (DS-WPZN-RD-400-66/09).

Ponadto, jak wynika ze wspomnianego wyżej stanowiska, od 1.09.2025 r. zgodnie                                             z art. 35 ust. 1 ustawy Karta Nauczyciela, nauczyciel może być zobowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych zgodnie z posiadaną specjalnością – w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania lub zapewnienia opieki w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, których liczba nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Przydzielenie nauczycielowi większej liczby godzin ponadwymiarowych może nastąpić wyłącznie za jego zgodą, jednak w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć, natomiast w przypadku nauczycieli teoretycznych przedmiotów zawodowych lub nauczycieli praktycznej nauki zawodu mogą być przydzielone, za jego zgodą, godziny ponadwymiarowe w wymiarze wyższym niż 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć.

Godziny ponadwymiarowe przydzielane są nauczycielom w arkuszu organizacji szkoły lub w aneksie do tego arkusza.

Godzin ponadwymiarowych nie przydziela się:

• Nauczycielom realizującym tzw. „podwyższone pensum” zgodnie z art. 42 ust. 4a Karty Nauczyciela, 

• Nauczycielom korzystającym z obniżonego tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć na podstawie art. 42a ust. 1 i 2 Karty Nauczyciela,
• Kobietom w ciąży i osobom wychowującym dziecko do lat 4 bez ich zgody,
• Dyrektorowi i wicedyrektorowi szkoły oraz nauczycielowi pełniącemu inne stanowisko kierownicze w szkole, a także nauczycielowi, który obowiązki kierownicze pełni w zastępstwie nauczyciela, któremu powierzono stanowisko kierownicze, korzystającym z obniżonego tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć –  chyba że jest to konieczne dla zapewnienia realizacji ramowego planu nauczania w jednym oddziale, a za zgodą organu prowadzącego szkołę także, gdy jest to konieczne dla zapewnienia realizacji ramowego planu nauczania w więcej niż jednym oddziale. 

Godziny nadliczbowe to praca nauczyciela ponad 40-godzinną tygodniową normę czasu pracy (art. 42 ust. 1 KN). Za pracę w godzinach nadliczbowych (a nie ponadwymiarowych) przysługuje wynagrodzenie wraz z dodatkiem w wysokości 50% lub 100%, na zasadach określonych w Kodeksie pracy. Uchwała Sądu Najwyższego z 26 lutego 2025 r. potwierdziła stosowanie Kodeksu pracy w zakresie pracy ponad 40 godzin tygodniowo.

Zasady wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw.

Wynagrodzenie za jedną godzinę ponadwymiarową i godzinę doraźnych zastępstw oblicza się jako iloraz, w którym dzielną jest suma przyznanej nauczycielowi:

• stawki wynagrodzenia zasadniczego (za pełny etat),
• oraz dodatku za warunki pracy (jeżeli praca w godzinach ponadwymiarowych odbywa się w warunkach trudnych lub uciążliwych i dodatek ten przysługuje).

a, dzielnikiem jest miesięczna liczba godzin obowiązkowego wymiaru zajęć (pensum). 

Zgodnie z nowelizacją ustawy, wynagrodzenie przysługuje wyłącznie za faktycznie zrealizowane godziny ponadwymiarowe, chyba że przepisy prawa stanowią inaczej. Wyjątkami za które przysługuje nauczycielowi wynagrodzenie za niezrealizowane godziny są sytuacje, gdy niezrealizowanie zajęć nastąpiło z przyczyn niezależnych od nauczyciela. 

Od 1 września 2025 r. wynagrodzenie za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe przysługuje w przypadku, gdy:

• nauczyciel zamiast przydzielonych godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych zrealizował w tym samym dniu przydzielone godziny zajęć opiekuńczych i wychowawczych  uwzględniających potrzeby i zainteresowania uczniów, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 2 Karty Nauczyciela (np. w dniu rozpoczęcia/zakończenia roku szkolnego, rekolekcji, wycieczek szkolnych, Dniu Edukacji Narodowej),
• niezrealizowanie przez nauczyciela przydzielonych godzin „indywidualnego przygotowania przedszkolnego” lub „indywidualnego nauczania” nastąpiło z przyczyn niedotyczących nauczyciela, a nauczyciel był gotów do realizacji tych zajęć,

Ponadto, w wyżej przytoczonym artykule ustawy Karta Nauczyciela określono zasady rozliczania godzin ponadwymiarowych w tygodniach, w których przypadają dni ustawowo wolne od pracy, dni usprawiedliwionej nieobecności w pracy nauczyciela, oraz tygodniach w danym miesiącu, w których zajęcia rozpoczynają się lub kończą w środku tygodnia. 

W przypadku tygodni, w których przypadają dni ustawowo wolne od pracy, usprawiedliwione nieobecności, oraz w tygodniach w danym miesiącu, w których zajęcia rozpoczynają się lub kończą w trakcie tygodnia, a także dzień, w którym dla nauczyciela nie zaplanowano zajęć, tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć (określony w art. 42 ust. 3 lub ustalony na podstawie art. 42 ust. 4a albo ust. 7 albo obniżony na podstawie art. 42 ust. 6) ulega obniżeniu za każdy dzień wolny/nieobecności o 1/5 tego wymiaru lub 1/4, gdy dla nauczyciela ustalono czterodniowy tydzień pracy. Podstawą ustalenia liczby godzin ponadwymiarowych (czyli przekroczenia obniżonego pensum) przyjmuje się obniżony wymiar tygodniowy. 

Zastosowanie wyżej opisanej tzw. „metody proporcjonalnej” od 1 września 2025 r. uregulowanej w Karcie Nauczyciela dotyczy wszystkich nauczycieli. 

Ponadto w art. 39 ust. 4 ustawy Karta Nauczyciela określono termin wypłaty wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe od 1 września 2025 roku. Przepis ten mówi, że składniki wynagrodzenia, których wysokość może być ustalona jedynie na podstawie już wykonanych prac, wypłaca się miesięcznie lub jednorazowo z dołu w terminie do piątego dnia roboczego miesiąca następującego po miesiącu, za który przysługuje to wynagrodzenie.