Rola wycieczek szkolnych w kształceniu ogólnym, zgodnie z obowiązującą podstawą programową, jest kluczowa i wielowymiarowa. Wycieczki są uznawane za pełnoprawną formę nauczania i wychowania. Umożliwiają wszechstronny rozwój ucznia, zarówno w sferze poznawczej, emocjonalnej, społecznej jak i fizycznej, poprzez bezpośrednie doświadczanie, obserwację i działanie, łącząc teorię z praktyką. Biorąc pod uwagę, że podstawa programowa zaleca stosowanie aktywizujących metod nauczania, wycieczki edukacyjne należy traktować jako ich esencję, dostarczającą ich uczestnikom niezbędnych wrażeń i spostrzeżeń.
Zasady organizacji wycieczek regulują zapisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 2018 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki (Dz. U. z 2018 r. poz. 1055). Na ich podstawie dyrektor szkoły/przedszkola/placówki wyraża zgodę na organizację wycieczki po spełnieniu przez nauczyciela – organizatora wycieczki – wymogów określonych w ww. akcie prawnym.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami wycieczki organizuje się w trakcie roku szkolnego, w szczególności w ramach zajęć dydaktyczno-wychowawczych lub opiekuńczych, z wyjątkiem okresu ferii letnich i zimowych oraz wiosennej i zimowej przerwy świątecznej. Wycieczki mogą mieć charakter: wycieczek przedmiotowych, inicjowanych i realizowanych przez nauczycieli w celu uzupełnienia programu wychowania przedszkolnego albo programu nauczania w ramach jednego lub kilku przedmiotów, wycieczek krajoznawczo-turystycznych czy też specjalistycznych wycieczek krajoznawczo-turystycznych, w których udział wymaga od uczniów specjalistycznego przygotowania. Dyrektor szkoły/przedszkola/placówki wyznacza kierownika i opiekunów wycieczki spośród pracowników pedagogicznych szkoły,
a w zależności od celu i programu wycieczki może również wyrazić zgodę, aby opiekunem wycieczki mogła być także osoba niebędąca pracownikiem pedagogicznym szkoły, po spełnieniu określonych ustawą wymagań przepisów zwiększających ochronę dzieci przed przemocą (art. 22b i 22c ustawy z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczości na tle seksualnym i ochronie małoletnich (Dz. U. z 2016 r. poz. 862), np. rodziców.
W ostatnim czasie, w kontekście Uchwały Sądu Najwyższego (Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych) z dnia 26 lutego 2025 r., która wskazywała, że praca wykonywana przez nauczyciela ponad normę czasu określoną w ustawie Karta Nauczyciela to godziny nadliczbowe w rozumieniu Kodeksu pracy, kluczowym stała się kwestia rozliczania czasu pracy nauczyciela i jego wynagradzania podczas realizowanych czynności np. w trakcie wycieczek szkolnych. Obecne przepisy prawa bywają przedmiotem różnych interpretacji, a ww. orzecznictwo Sądu Najwyższego nabiera znaczenia w zakresie pracy w godzinach nadliczbowych.
Zasady wynagradzania nauczycieli wynikają przede wszystkim z Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (KN) oraz posiłkowo z przepisów Kodeksu pracy (KP) w zakresie nieuregulowanym w KN.
Należy w tym miejscu przypomnieć, że godziny nadliczbowe to nie są godziny ponadwymiarowe. Otóż jak wynika z zapisów ustawy Karta Nauczyciela, godziny ponadwymiarowe to godziny zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych przydzielone nauczycielowi w arkuszu organizacji szkoły lub w aneksie do tego arkusza, które są realizowane poza ustalonym tygodniowym obowiązkowym wymiarem godzin zajęć, tj. tzw. pensum (art. 42 ust. 3). Za te godziny nauczyciel otrzymuje wynagrodzenie. Natomiast godziny nadliczbowe to godziny, które nauczyciel realizuje ponad tygodniową normę czasu pracy o której mowa w art. 42 ust. 1 ustawy Karta Nauczyciela, czyli ponad 40 godzin pracy w tygodniu, i ta sytuacja ma zazwyczaj miejsce w czasie wycieczek szkolnych.
Problemem jest jednak sposób ich rozliczania. Zapisy ustawy KN, odnoszące się do czasu pracy nauczycieli nie regulują kwestii godzin nadliczbowych, wykraczających poza tygodniową normę czasu pracy, tj. 40 -tu godzin tygodniowo. Tymczasem nauczyciele wypracowują godziny nadliczbowe wykraczające poza wyżej wskazaną normę, nie tylko realizując projekty edukacyjne, ale także na przykład przy organizacji i podczas projektów edukacyjnych, wyjazdów na szkolne wycieczki, czy na tzw. ,,zielone szkoły”.
W obecnym stanie prawnym, nauczyciel organizujący wycieczkę przedmiotową, krajoznawczo-turystyczną, czy też specjalistyczną wycieczkę krajoznawczo-turystyczną trwającą 1dzień w dniu roboczym (poniedziałek – piątek), zachowuje prawo do wynagrodzenia za przydzielone :
- godziny wynikające z pensum w danym dniu, w którym odbywa się wycieczka, tj. wynagrodzenie zasadnicze na podstawie art. 30 ust. 1;
- i niezrealizowane godziny ponadwymiarowe na podstawie art. 35 ust. 3e ustawy KN, jeżeli zamiast prowadzenia tych zajęć realizował w tym czasie przydzielone przez dyrektora zajęcia opiekuńcze lub wychowawcze, do których zalicza się opiekę na wycieczce.
MEN stoi na stanowisku, że w świetle przepisów znowelizowanej KN, od 1 września 2025 roku nauczyciel wyjeżdżający z klasą „zachowuje prawo do wynagrodzenia za przydzielone, a niezrealizowane godziny ponadwymiarowe”. Oznacza to, że nauczyciel otrzyma pensję tak, jakby prowadził lekcje w szkole, ale nie ma gwarancji żadnej dodatkowej zapłaty za sam wyjazd.”
Powyższa sytuacja dotyczy wynagrodzenia nauczycieli za organizację i realizację wycieczek szkolnych jednodniowych. Natomiast w przypadku wycieczek/zielonych szkół z jednym noclegiem lub więcej, sytuacja prawna jest nieco bardziej skomplikowana. Przepisy prawa odnoszące się do pracy szkół i placówek oświatowych nie regulują problemu
wynagradzania nauczycieli za pracę w nocy w trakcie wycieczek szkolnych. Wobec powyższego, analogicznie do innych zagadnień z zakresu prawa pracy, nieuregulowanych w ustawie Karta Nauczyciela, ale odwołujących się do ustawy Kodeks pracy, należałoby szukać rozwiązania tego problemu w przepisach ustawy Kodeks pracy.
